W niniejszym wpisie chciałbym pokrótce odnieść się do zmian w prawie spadkowym jakie weszły w życie w dniu 18 października 2015 r.
Najbardziej doniosła z wprowadzonych zmian to wprowadzenie zasady dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza jako domyślnej formy dziedziczenia w przypadku braku złożenia oświadczenia w terminie 6 miesięcy od dnia w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.
Art. 1015. KC (w obecnym brzmieniu)
§1. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.
§2. (68)Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym w § 1 jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Zmiana ta, wprowadzona przy pewnym sprzeciwie instytucji finansowych, bez wątpienia chroni spadkobiorcę. Poprzedni stan prawny, który zakładał przyjęcie spadku wprost, przy braku oświadczenia spadkowego po upływie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania rodził dla spadkobiorcy bardzo niebezpieczne konsekwencje. Mogło się bowiem okazać, iż (przy naszej bierności i braku złożenia oświadczenia spadkowego) krewny, z którym nie utrzymuje się kontaktów, który nie zostawiłby testamentu, a z którym to krewnym powołani bylibyśmy do dziedziczenia z ustawy, mógł zostawić nam w spadku spore długi. Grupą która poddana była większej ochronie prawnej w tym zakresie była tylko osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna (podmioty te dziedziczyły z dobrodziejstwem inwentarza).
Art. 1015. KC w brzmieniu sprzed 18 października 2015 r.
§1. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania.
§2. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Wcześniej aby przeciwdziałać takiemu zagrożeniu, w okresie 6 miesięcy należało złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku, bądź o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Ta druga opcja, tj. dziedziczenia do wysokości masy spadkowej wydawała się najkorzystniejsza. Niemniej wybór tego sposobu dziedziczenia powodował konieczność sporządzenia spisu inwentarza, co generowało często niemałe koszty postępowania spadkowego. Za wykonanie spisu inwentarza odpowiada komornik bądź naczelnik urzędu skarbowego. Za ww. czynność pobiera się stałą opłatę w wysokości 10% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego za każdą rozpoczętą godzinę plus 23 proc. VAT. Jest to kwota prawie 400zł za godzinę pracy. To dużo, biorąc pod uwagę, iż stawki godzinowe biegłych sądowych są znacznie niższe.
Takie postępowanie i koszty jakie generuje było ryzykowne zwłaszcza wobec spadkobiorcy, który nie miał wiedzy o składzie masy spadkowej. Mogło się bowiem okazać, iż koszt spisu inwentarza będzie wyższy a niżeli sam spadek.
Dlatego właśnie wraz z nowelizacją, wprowadzona została instytucja prywatnego wykazu inwentarza. Stanowią o tym przepisy art. 10311–10314 k.c.
Art. 10311. (71) KC
§ 1. Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, zapisobierca windykacyjny lub wykonawca testamentu mogą złożyć w sądzie albo przed notariuszem wykaz inwentarza. Wykaz inwentarza składany przed notariuszem zostaje objęty protokołem.
§2. Wykaz inwentarza może zostać złożony wspólnie przez więcej niż jednego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu.
§3. W wykazie inwentarza z należytą starannością ujawnia się przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku.
§4. W razie ujawnienia po złożeniu wykazu inwentarza przedmiotów należących do spadku, przedmiotów zapisów windykacyjnych lub długów spadkowych pominiętych w wykazie inwentarza składający wykaz uzupełnia go. Do uzupełnienia wykazu stosuje się przepisy dotyczące składania wykazu inwentarza.
Art. 10312. (72) KC
§ 1. Wykaz inwentarza składany w sądzie sporządza się według ustalonego wzoru.
§2. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia:
1) wzór wykazu inwentarza obejmujący:
a) dane, o których mowa w art. 10311 3,
b) imię i nazwisko, numer Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności (PESEL), jeżeli został nadany, oraz ostatni adres spadkodawcy,
c) imię i nazwisko, numer PESEL albo numer w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przypadku jego braku – numer winnym właściwym rejestrze, ewidencji lub numer identyfikacji podatkowej (NIP), jeżeli został nadany, oraz adres składającego wykaz inwentarza,
d) pouczenie składającego wykaz inwentarza co do obowiązku jego uzupełnienia, w przypadkach wskazanych w art. 10311 4
– mając na uwadze zamieszczenie danych koniecznych do ustalenia stanu czynnego spadku oraz standaryzację danych zawartych w wykazie;
2) sposób udostępnienia druków wzoru wykazu inwentarza mając na uwadze przyspieszenie postępowania spadkowego.
Art. 10313. (73) KC
§ 1. Spadkobierca, który złożył wykaz inwentarza spłaca długi spadkowe zgodnie ze złożonym wykazem. Nie może jednak zasłaniać się brakiem znajomości wykazu inwentarza złożonego przez innego spadkobiercę, zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu.
§2. Od chwili sporządzenia spisu inwentarza spadkobierca spłaca długi spadkowe zgodnie ze sporządzonym spisem.
§3. Przepisy § 1 i 2 stosuje się odpowiednio do zapisobierców windykacyjnych i wykonawców testamentu.
Art. 10314. (74) KC
Wierzyciel, który zażądał sporządzenia spisu inwentarza, nie może odmówić przyjęcia należnego mu świadczenia, chociażby dług nie był jeszcze wymagalny.
Wykaz inwentarza będzie mógł zostać przygotowany zarówno przez spadkobiercę, jak i zapisobiercę windykacyjnego oraz wykonawcę testamentu. Jego sporządzenie nie jest obligatoryjne, a jego wzór został określony w rozporządzeniu. Wykaz inwentarza będzie mógł być złożony u notariusza, w sądzie spadku lub w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania składającego wykaz.
W związku z wprowadzoną instytucją pojawił się problem relacji pomiędzy spisem inwentarza (który nadal funkcjonuje w postępowaniu spadkowym) a prywatnym wykazem inwentarza. Nowelizacja przewiduje także, że jeśli wierzyciele spadkodawcy nie zgodzą się z prywatnym wykazem inwentarza sporządzonym przez spadkobierców, sporządzi go na ich wniosek komornik. W przypadku rozbieżności, decydujące znaczenie będzie miał spis inwentarza.
Pojawiły się postulaty aby wprowadzić sankcje karną za nierzetelne i wadliwie sporządzenie wykazu inwentarza. Ustawodawca nie zdecydował się jednak na taki krok.
Sankcją za nierzetelne sporządzenie spisu inwentarza jest surowsza (szersza) odpowiedzialność za długi spadkowe.
Jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, spłacając niektóre długi spadkowe wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności powinien był wiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe. Wprowadzona odpowiedzialność nie ma zastosowania w stosunku do spadkobiercy niemającego pełnej zdolności do czynności prawnych oraz spadkobiercy, co do którego istnieje podstawa do jego ubezwłasnowolnienia.
Art. 1031 KC
§1. W razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe bez ograniczenia.
§2. (70)W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.
Art. 1032. KC (75)
§1. Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spłacił niektóre długi spadkowe , a nie wiedział i przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za niespłacone długi spadkowe tylko do wysokości różnicy między wartością stanu czynnego spadku a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów spadkowych, które spłacił.
§2. Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza i spłacając niektóre długi spadkowe , wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe. Nie dotyczy to spadkobiercy niemającego pełnej zdolności do czynności prawnych oraz spadkobiercy, co do którego istnieje podstawa do jego ubezwłasnowolnienia.
Są to zmiany korzystne i na pewno pożądane, ponieważ zapewniają lepszą ochronę spadkobiercy przed dziedziczeniem długów. Jedynie instytucje finansowe mogę odebrać wprowadzone zmiany negatywnie – utrudniają one bowiem egzekwowanie należności np. z umów kredytowych od spadkobierców kredytobiorcy. Być może przełoży się to na nieco wyższy koszt kredytu i innych produktów finansowych dla osób starszych, bądź dokładniejszą weryfikacją zdolności kredytowej takich osób lub szerszym zabezpieczeniem rzeczowym takich umów.
Radca Prawny Jakub Pitera