W niniejszym wpisie pragnę zastanowić się nad niejednoznaczną kwestią związaną z określaniem osób uprawnionych w związku z jednym wypadkiem komunikacyjnym jako współuczestników materialnych bądź współuczestników formalnych. Podkreślić należy, iż nie chciałbym tutaj rozdzielać zagadnienia na sprawy osób uprawnionych do roszczenia w związku z doznanym obrażeniami (tj. uprawnionych do roszczenia z art. 445 KC) oraz uprawnionych w związku ze śmiercią osoby bliskiej.
Przyznam szczerze, że poniższa analiza podyktowana jest dość niejednolitą praktyką obliczania Wartości Przedmiotu Sporu dla wskazanych roszczeń.
W przypadku gdy w jednym pozwie dwójka powodów (poszkodowanych w związku z jednym wypadkiem komunikacyjnym) dochodzi kwoty zadośćuczynienia po 40 000zł każda, część Sądów Okręgowych uznaje, iż Wartość Przedmiotu Sporu wynosi 80 000zł (czyli przyjmuje konstrukcję współuczestnictwo materialnego) część zaś uznaje się za niewłaściwy rzeczowo i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu celem rozpoznania (czyli przyjmuje konstrukcję współuczestnictwa formalnego). Co ciekawe, każde stanowisko poparte jest dość bogatą linią orzeczniczą. Osobiście zawsze skłaniałem się w stronę stanowiska, iż w opisanym przypadku zachodzić będzie współuczestnictwo materialne- ten rodzaj współuczestnictwa wydaje się bardziej odpowiadać charakterowi praw strony powodowej (celowo używam tutaj określenia „praw”) a współuczestnictwo materialne wydaje się być bardziej wyraziste.
Jako przypomnienie przytoczyć należy brzmienie art. 72 § 1 KPC:
Art. 72. § 1. Kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów lub pozwanych, jeżeli przedmiot sporu stanowią:
1) prawa lub obowiązki im wspólne lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej (współuczestnictwo materialne);
2) roszczenia lub zobowiązania jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, jeżeli ponadto właściwość sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jako też dla wszystkich wspólnie (współuczestnictwo formalne).
Jak już zostało podniesione, w ramach interesującego nas zagadnienia, wykształciły się dwa nurty orzecznicze:
Orzecznictwo uznające poszkodowanych jako współuczestników materialnych
1. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 stycznia 2008 r. IV CZ 7/2008
O współuczestnictwie materialnym można mówić tylko wtedy, gdy pomiędzy poszkodowanymi istnieje więź oparta na jedności zdarzenia wyrządzającego szkodę. Współuczestnictwo materialne nie zachodzi, gdy takich zdarzeń było więcej i nie uczestniczyły w nich te same osoby, a nie wynika z pozwu, by każde działanie, które miało naruszać dobra osobiste powodów, kierowane było wobec nich jednocześnie i obu dotyczyło w tym samym stopniu. Wobec tego, gdy współuczestnictwo jest tylko formalne, zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. 2005 r. Nr 167 poz. 1398 z późn. zm.), każdy z nich powinien był uiścić opłatę od apelacji oddzielnie, stosownie do swojego roszczenia.
2. Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 stycznia 2008 r. III CZP 111/2007
W sprawie z powództwa rodziców, występujących z roszczeniami odszkodowawczymi przeciwko zakładowi ubezpieczeń w związku ze śmiercią dziecka w wypadku komunikacyjnym, wartością przedmiotu sporu określającą właściwość rzeczową sądu jest łączna wartość dochodzonych roszczeń.
3. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 20 stycznia 1977 r. IV CZ 6/77
Dochodzenie odszkodowania przez kilka osób poszkodowanych w jednym wypadku drogowym stanowi przesłankę do współuczestnictwa materialnego.
4. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 lutego 2013 r. I ACz 46/2013
W przypadku współuczestnictwa formalnego ustawodawca nie przewidział w drodze czynności zarządzenia o charakterze materialno – technicznym możliwości podziału sprawy, wyłączenia sprawy współuczestnika formalnego do odrębnego rozpoznania pod osobną sygnaturą a następnie stwierdzenia niewłaściwości rzeczowej i przekazania tak wyłączonej sprawy do innego sądu.
z uzasadnienia:
„….Wreszcie obowiązkiem sądu jest dbałość o sprawność postępowania i koncentrację materiału dowodowego na co trafnie wskazał skarżący. Nie można także pominąć orzeczeń Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 1977 r. IV CZ 6/77 i z dnia 29 stycznia 2008 R. IV CZ 7/2008 wskazujących na to że poszkodowanie w jednym wypadku drogowym kilku osób stanowi przesłankę współuczestnictwa materialnego. Z tych przyczyn zaskarżone orzeczenie uległo uchyleniu…..”
5. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 20 kwietnia 1967 r. II CZ 29/67
Współuczestnictwo wdowy i dzieci w charakterze powodów w procesie odszkodowawczym przeciwko osobie odpowiedzialnej za skutki śmierci ich żywiciela jest współuczestnictwem materialnym w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 kpc; gdy więc w takim wypadku ogólna wartość dochodzonych roszczeń przekracza sto tysięcy złotych, a stroną pozwaną jest jednostka gospodarki uspołecznionej, sprawa należy do właściwości sądu wojewódzkiego (art. 17 pkt 4 kpc).
6. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 19 grudnia 1985 r. I CZ 135/85
Między osobami dochodzącymi w jednej sprawie roszczeń z tego samego czynu niedozwolonego kierowcy pojazdu mechanicznego, który spowodował wypadek drogowy, zachodzi współuczestnictwo materialne. Wartość przedmiotu sporu w takiej sprawie równa się sumie roszczeń wszystkich powodów.
Orzecznictwo uznające poszkodowanych jako współuczestników formalnych
1. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 10 maja 2013 r. I ACz 280/2013
Współuczestnictwo powodów dochodzących od pozwanego odszkodowania z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej w następstwie śmierci męża i ojca jest współuczestnictwem formalnym (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.).
2. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 30 maja 2006 r. I CSK 142/2006
Przy współuczestnictwie formalnym wartość przedmiotu zaskarżenia skargą kasacyjną określa się odrębnie w stosunku do każdego ze współuczestników.
3. Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 października 2008 r. III CSK 143/2008
Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 stycznia 2012 r. I ACz 112/2012
Współuczestnictwo powodów dochodzących od pozwanego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w związku ze śmiercią matki jest współuczestnictwem formalnym (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.).
4. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 stycznia 2012 r. I ACz 112/2012
Współuczestnictwo powodów dochodzących od pozwanego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w związku ze śmiercią matki jest współuczestnictwem formalnym (art. 72 § 1 pkt 2 k.p.c.).
5. Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 9 listopada 2006 r. I ACz 855/2006
Współuczestnictwo żony i dzieci osoby, która zginęła w wypadku samochodowym, w procesie o zapłatę odszkodowania i rentę wytoczonym przeciwko towarzystwu ubezpieczeń ma charakter współuczestnictwa formalnego.
Jak widać oba nurty orzecznicze są obszerne. Jak już wspomniałem, osobiście skłaniam się ku stanowisku, iż w stosunku do poszkodowanych winno się przyjąć współuczestnictwo materialne. Moim zdaniem najlepszą argumentację takiego Stanowska znaleźć możemy w uzasadnieniu powołanej już Uchwały Sądu Najwyższego – Izby Cywilnej z dnia 9 stycznia 2008 r. III CZP 111/2007:
Z uzasadnienia:
„……W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego rodzaj współuczestnictwa czynnego w przypadku dochodzenia roszczeń odszkodowawczych związanych z wypadkiem komunikacyjnym określany był różnie.
W postanowieniach z dnia 30 kwietnia 1966 r. II PR 20/66 (LexPolonica nr 323011), z dnia 20 kwietnia 1967 r. II CZ 29/67 (Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego 1967/6 poz. 91), z dnia 20 stycznia 1977 r. IV CZ 6/77 (LexPolonica nr 319725), z dnia 20 stycznia 1977 r. IV CZ 7/77 (OSNCP 1977/8 poz. 146) i z dnia 19 grudnia 1985 r. I CZ 135/85 (LexPolonica nr 319729) Sąd Najwyższy przyjął, że współuczestnictwo matki, żony i dzieci dochodzących roszczeń odszkodowawczych w związku ze śmiercią syna, męża i ojca oraz współuczestnictwo małżonków poszkodowanych w jednym wypadku drogowym ma charakter materialny w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 in fine kpc, co uzasadnia właściwość rzeczową sądu wynikającą z sumy wartości poszczególnych roszczeń. W orzeczeniach tych wskazywano na łączność wewnętrzną pomiędzy powodami istniejącą ze względu na stosunki rodzinne i pozbawienie wszystkich tych osób wspólnego żywiciela oraz powstanie dla wszystkich pogorszenia ich sytuacji życiowej, jak również na jedno i to samo zdarzenie (wypadek drogowy, śmierć syna, ojca, męża) będące źródłem jednoczesnego powstania szkody po stronie kilku osób. W postanowieniu z dnia 20 stycznia 1977 r. IV CZ 6/77 Sąd Najwyższy ponadto powołał się na art. 384 kpc ówcześnie obowiązujący w postępowaniu rewizyjnym, zgodnie z którym sąd rewizyjny mógł z urzędu rozpoznać sprawę na rzecz współuczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, gdy będące przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki były wspólne także dla tych współuczestników albo gdy były oparte na tej samej podstawie faktycznej lub prawnej. Zdaniem Sądu Najwyższego, nie ulega wątpliwości, że w art. 384 kpc chodziło o współuczestników materialnych, a nie do pomyślenia jest sytuacja, w której sąd rewizyjny, w razie stwierdzenia trafności rewizji jednego z powodów, nie uchyliłby zaskarżonego wyroku także na korzyść pozostałych powodów. Także ten argument przemawiał, zdaniem Sądu Najwyższego w ww. orzeczeniu, za przyjęciem współuczestnictwa materialnego po stronie powodowej.
W ww. postanowieniu z dnia 20 stycznia 1977 r. IV CZ 7/77 Sąd Najwyższy stwierdził też, że łączności wewnętrznej jaka zachodzi pomiędzy powodowymi współuczestnikami materialnymi powołującymi się na jedno i to samo zdarzenie nie podważa okoliczność, że rodzaj i wysokość ich roszczeń odszkodowawczych są różne.
Odmienna ocena współuczestnictwa najbliższych członków rodziny osoby zmarłej w wyniku wypadku komunikacyjnego, dochodzących od zakładu ubezpieczeń roszczeń odszkodowawczych, wynika z postanowień Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1998 r. III CZ 69/98 (Wokanda 1998/9 str. 7), z dnia 19 maja 2006 r. I CSK 92/2006 (LexPolonica nr 1610028), z dnia 30 maja 2006 r. I CSK 142/2006 (niepubl.). W orzeczeniach tych przyjęto współuczestnictwo formalne ale bez przedstawienia motywów tego stanowiska. Wymaga jednak podkreślenia, że ww. stanowisko wyrażono przy ocenie dopuszczalności kasacji ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia, a nie w związku z oceną wartości przedmiotu sporu mającej służyć oznaczeniu sądu właściwego rzeczowo. Materię analogiczną do przedstawionej w zagadnieniu prawnym rozstrzygnął natomiast odmiennie Sąd Apelacyjny w Białymstoku w postanowieniu z dnia 9 listopada 2006 r. I ACz 855/2006 (Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej 2006/4 poz. 20), w którym przyjął, że współuczestnictwo żony i dzieci osoby, która zginęła w wypadku samochodowym jest współuczestnictwem formalnym. Podobnie jak w przedstawionym zagadnieniu prawnym, Sąd Apelacyjny w ww. orzeczeniu przypisał istotne znaczenie temu, iż różne są okoliczności faktyczne stanowiące podstawę żądań każdego z powodów.
Zgodnie z art. 72 § 1 kpc kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów, jeżeli przedmiot sporu stanowią m.in. prawa oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej (współuczestnictwo materialne), albo jeżeli przedmiot sporu stanowią roszczenia jednego rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, jeżeli ponadto właściwość sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń z osobna, jako też dla wszystkich wspólnie (współuczestnictwo formalne).
W cytowanych definicjach normatywnych współuczestnictwa materialnego i formalnego zwraca uwagę różny przedmiot sporu, który w art. 72 § 1 pkt 1 kpc określony został – w przypadku współuczestnictwa czynnego – jako „prawa”, natomiast w art. 72 § 1 pkt 2 – jako „roszczenia”. Uprawnia to do wniosku, że tożsamość podstawy faktycznej w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 kpc nie jest wyznaczana okolicznościami faktycznymi mającymi usprawiedliwiać określone roszczenia lecz wyraża się sferą prawa podmiotowego wynikającego z jednego, tego samego stosunku prawnego, z którego to prawa podmiotowego dopiero wynikają roszczenia. Tożsamość podstawy faktycznej w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 kpc należy zatem postrzegać jako tożsamość zdarzeń, których wystąpienie determinuje powstanie określonego stosunku prawnego będącego źródłem praw, z których wywodzone są następnie roszczenia, a nie jako tożsamość okoliczności faktycznych wymagających przytoczenia na uzasadnienie konkretnych zgłoszonych żądań z tych praw wywiedzionych…”
Moim zdaniem ostatni akapit uzasadnienia powołanej uchwały ujął sedno całego zagadnienia i sposób klasyfikacji praw i roszczeń powodów. Warto jednak zastanowić się nad drugim z prezentowanych stanowisk i spróbować odpowiedzieć na pytanie, dlaczego klasyfikować poszkodowanych jako współuczestników formalnych.
W mojej ocenie pogląd taki uzasadniony byłby jedynie ze względu pewną „spójność procesową”. Współuczestnictwo formalne jest bardziej „przejrzyste” procesowo – każdy współuczestnik ma swój gravamen, każdy wnosi i odrębnie opłaca środek zaskarżenia, za każdego ze współuczestników przyznać należy koszt zastępstwa procesowego. Przyjęcie konstrukcji współuczestnictwa formalnego jest procesowo bardziej przejrzyste i klarowne, wyraźną linią dzieli powództwo na dwie sprawy.
Niemniej, nawet w przypadku przyjęcia współuczestnictwa materialnego dla potrzeb postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy potrafił znaleźć rozwiązanie- otóż wskazał, iż co prawda mamy do czynienia ze współuczestnictwem materialnym, niemniej procesowo stosujemy zasady współuczestnictwa formalnego:
Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 13 grudnia 2011 r. IV CSK 377/2011
Na etapie postępowania kasacyjnego skutki procesowe współuczestnictwa materialnego, które nie ma charakteru współuczestnictwa jednolitego bądź koniecznego, zbliżone są do współuczestnictwa formalnego.
Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 23 listopada 2010 r. V CSK 227/2010
Na etapie postępowania kasacyjnego skutki procesowe współuczestnictwa materialnego, które nie ma charakteru współuczestnictwa jednolitego bądź koniecznego, zbliżone są do współuczestnictwa formalnego. Na tym etapie postępowania każdy ze współuczestników materialnych ma własne gravamen z zaskarżeniu prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji.
Reasumując, osobiście opowiadam się za przyjęciem w omawianej kwestii współuczestnictwa materialnego (a odnosząc się szczegółowo do poruszanej kwestii – za określeniem WPS-u na kwotę 80 000zł) ponieważ biorąc pod uwagę wszystkie przytoczone okoliczności pogląd taki uważam za bardziej uzasadniony.
Radca Prawny Jakub Pitera