Z dniem pierwszego 1 lipca 2015r. wejdą w życie bardzo poważne zmiany w zakresie prawa karnego – i to zarówno jeżeli chodzi o prawo materialne (m.in. zmiany w zakresie wymiaru kary, odejście od kar w zawieszeniu na rzecz np. kar grzywny, zmiany w zakresie środków zapobiegawczych i zabezpieczających) jak i w zakresie procedury. Zmiany są znaczące i rozległe dlatego zostaną omówione na łamach kilku wpisów niniejszego bloga.
Na początku chciałbym odnieść się do zmiany procedury karnej, która jest najbardziej doniosła z punktu widzenia radców prawnych – tj. rozszerzenie zakresu uprawnień tej grupy zawodowej. Nierozerwalnie łączy się to z drugą bardzo ważną zmianą postępowania karnego – tj. wprowadzeniem zasady kontradyktoryjności procesu.
Tytułem wstępu chciałbym porównać uprawnienia Radcy Prawnego i Adwokata przed dniem 1 lipca 2015r w zakresie reprezentowania klientów przed Sądem. Otóż do dnia wejścia w życie nowelizacji, Radca Prawny mógł występować jako profesjonalny pełnomocnik we wszystkich sprawach cywilnych, wszystkich sprawach administracyjnych. W sprawach karnych zaś, Radca Prawny mógł występować w charakterze oskarżyciela posiłkowego (bez wyjątku), bądź jako obrońca w sprawach o wykroczenia. Do dnia 1 lipca 2015r. Radca Prawny nie mógł być obrońcą osoby oskarżonej o przestępstwo w postępowaniu karnym bądź karnoskarbowym. Te rodzaje postępowań zarezerwowane były dla Adwokatów. Drugą istotną różnicą w obu zawodach był zakaz pozostawania Adwokatów w stosunku pracy (firmy i instytucje nie mogły zatrudnić Adwokata jako pracownika działu prawnego- taką możliwość miał jedynie Radca Prawny). Druga z powołanych odrębności została utrzymana.
Wszystko zmieni się po wejściu w życie ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Jedną z najistotniejszych zmian jest nowelizacja art. 82 Kodeksu Postępowania Karnego:
Art. 82. W brzmieniu przed 1 lipca 2015r.
Obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury.
„Art. 82. W brzmieniu po 1 lipca 2015r.
Obrońcą może być jedynie osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub ustawy o radcach prawnych.”;
Z punktu widzenia praktyki jest to zmiana bardzo ważna i pożądana. Wielu Radców Prawnych przed omawianą nowelizacją występowało i reprezentowało swoich klientów w sprawach karnych jako oskarżyciele posiłkowi (obok m.in. prokuratura) bądź oskarżyciele subsydiarni. Taki zakres praktyki obligował do znajomości procedury karnej oraz prawa karnego materialnego a także śledzenia nowelizacji powołanego zakresu prawa. Ponadto program aplikacji radcowskiej oraz egzamin zawodowy Radcy Prawnego bardzo obszernie obejmował prawo karne i zbliżony był w tym zakresie do egzaminu zawodowego Adwokatów.
Zastrzec jednak należy, iż ze względu na utrzymanie drugiej z omawianych wyżej odrębności zawodów prawniczych (tj. dopuszczalność zatrudnienia Radcy Prawnego na umowę o pracę) obrońcą w sprawach karnych bądź karnoskarbowych będzie mógł być jedynie radca prawny, który nie pozostaje w stosunku pracy z innym podmiotem. Wyjątkiem jest stanowisko naukowo- dydaktyczne. Taka regulacja ma zapewnić maksymalny poziom bezstronności i niezależności osoby, która ma podjąć się roli obrońcy w sprawach karnych i karnoskarbowych.
Omawiania zmiana, która de facto podwaja (o ile nie potraja) ilość profesjonalnych pełnomocników, którzy mogą występować w charakterze obrońcy osoby oskarżonej o popełnienie przestępstwa, wiąże się nierozerwalnie z drugą zasygnalizowaną zmianą w zakresie procedury karnej – mianowicie wprowadzeniem zasady kontradyktoryjności procesu karnego. Zmiany te mają na celu zaktywizowanie stron procesu karnego, oraz wymuszenie na nich większej aktywności względem Sądu orzekającego. Według przyjętego modelu, który ma wejść w życie z dniem 1 lipca 2015r., Sąd ma pełnić rolę jedynie biernego arbitra, a inicjatywa dowodowa ma spoczywać przede wszystkim na stronach. Przepisy w obecnym brzmieniu inicjatywę dowodową oddają zarówno stronom postępowania jak i Sądowi orzekającemu:
Art. 167 KPK
Dowody przeprowadza się na wniosek stron, podmiotu określonego w art. 416 albo z urzędu.
W brzmieniu po 1 lipca 2015r. dowód z urzędu Sąd będzie mógł przeprowadzić jedynie w wyjątkowych wypadkach.
Art. 167. KPK (w brzmieniu po 1 lipca 2015r.)
§1. W postępowaniu przed sądem, które zostało wszczęte z inicjatywy strony, dowody przeprowadzane są przez strony po ich dopuszczeniu przez przewodniczącego lub sąd. W razie niestawiennictwa strony, na której wniosek dowód został dopuszczony, a także w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, dowód przeprowadza sąd w granicach tezy dowodowej. W wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, sąd może dopuścić i przeprowadzić dowód z urzędu.
§2. W innym postępowaniu przed sądem niż wymienione w § 1 oraz w postępowaniu przygotowawczym dowody przeprowadzane są przez organ procesowy prowadzący postępowanie. Nie wyłącza to prawa do zgłoszenia wniosku dowodowego przez stronę.
Podkreślić przy tym należy, iż nowelizacja absolutnie nie zmienia tak ważnych gwarancji procesowych jak np. domniemanie niewinności. Nadal to w gestii prokuratura/oskarżyciela będzie udowodnić winę sprawcy przestępstwa. Niemniej Sąd ma znacznie ograniczone pole działania co do inicjatywy dowodowej. Ponadto druga z ważnych dla oskarżonego gwarancji procesowych tj. zasada In dubio pro reo uległa istotnej modyfikacji. Przed nowelizacją wszystkie nie dające się usunąć wątpliwości należało rozstrzygnąć na korzyść oskarżonego. W nowym brzmieniu, art. 5 §2 KPK karze rozstrzygać na korzyść oskarżonego jedynie te wątpliwości, których nie usunięto w postępowaniu dowodowym:
Art. 5. KPK
§2.Nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego.
Art. 5 KPK w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
§ 2. Wątpliwości, których nie usunięto w postępowaniu dowodowym, rozstrzyga się na korzyść oskarżonego.
Biorąc pod uwagę ograniczoną inicjatywę dowodową Sądu, oraz zmiany w zakresie zasady in dubio pro reo, również oskarżony winien wykazać się większą inicjatywą dowodową w zakresie własnej obrony. Dotyczy to również dowodów przeprowadzanych na wniosek oskarżyciela publicznego/posiłkowego, poprzez np. zgłaszanie stosownych zastrzeżeń i wniosków do opinii biegłych. W tym zakresie siłą rzeczy nasuwa się potrzeba ustanowienia obrońcy, który będzie mógł czuwać nad przebiegiem postępowania dowodowego. Potrzeba ta jest dużo wyraźniejsza po wprowadzeniu od dnia 1 lipca 2015r. nowego modelu procedury karnej.
W tym zakresie zwiększenie uprawnień Radców Prawnych wydaje się być pożądane i przyczyni się do większego dostępu do fachowej pomocy prawnej osób oskarżonych w procesach karnych i karnoskarbowych.
Radca Prawny Jakub Pitera