W niniejszym wpisie chciałbym omówić pozostałe zmiany w zakresie procedury karnej wprowadzone po 1 lipca 2015 r. – obok oczywiście tych najbardziej doniosłych wskazanych w poprzednim wpisie niniejszego bloga.
Już na początku chciałbym zastrzec, iż niniejsze omówienie ma charakter jedynie poglądowy – oczywistym jest, iż w formie bloga nie będzie możliwe szczegółowe i kazuistyczne omówienie wszystkich zmian w prawie procesowym. Również ze względu na rozmiar nowelizacji (nazywanej wszak „wielką nowelą”) nie będzie możliwa szczegółowa analiza zmian opisanych w niniejszym wpisie – wynika to również z faktu, iż część rozwiązań jest zupełnie nowa na gruncie procedury karnej a poglądy doktryny i orzecznictwo będzie w zasadzie dopiero się kształtować.
Niemniej postaram się omówić najważniejsze, (obok już wspomnianych zmian w zakresie kontradyktoryjności i rozszerzenia uprawnień Radcy Prawnego) zmiany w procedurze karnej.
Wprowadzenie zakazów dowodowych związanych z kontradyktoryjnością procesu
Konsekwencją wprowadzenia zasady kontradyktoryjności do procesu karnego i oddanie w ręce stron inicjatywy dowodowej jest m.in. wprowadzenie ograniczeń związanych z pozyskiwaniem dowodów. Granice te wyznacza w głównej mierze art. 168a KPK:
Art. 168a. KPK
Niedopuszczalne jest przeprowadzenie i wykorzystanie dowodu uzyskanego do celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego, o którym mowa w art. 1 § 1 Kodeksu karnego.
Bardzo ciekawą kwestią pozostaje wykładania i stosowanie powołanego przepisu w praktyce. Jest to regulacja nowa, siłą rzeczy nie zdążyła się wykształcić linia orzecznicza bądź doktryna co do praktycznego stosowania omawianego przepisu. Sporo w tym zakresie zależy od stosowania przepisu w praktyce przez Wydziały Karne sądów powszechnych. Jeżeli chodzi o gromadzenie materiału dowodowego przez oskarżyciela publicznego w trakcie postępowania przygotowawczego, to sprawa jest prostsza. Nadal mamy bowiem obowiązującą regulację KPK odnośnie czynności procesowych i gromadzenia materiału dowodowego. Mówiąc wprost- wiadomo kiedy Policja może przeprowadzić czynności przeszukania i zatrzymania rzeczy, kiedy można dokonać ww. czynności w porze nocnej, kiedy można wskazać świadka przybranego przeszukania, kiedy i w jaki terminie przysługuje środek zaskarżenia od dokonanej czynności.
Z inną sytuacją mamy natomiast do czynienia w przypadku, gdy materiał dowodowy gromadzony jest przez pokrzywdzonego (oskarżyciela posiłkowego) bądź oskarżonego. Strona może wszak podejmować w tym zakresie różnego rodzaju czynności samodzielnie bądź za pomocą zleconych podmiotów.
W literaturze podnosi się, iż z literalnego brzmienia przepisu, dowodami nie mogą być dowody pozyskane jedynie dla celów danego postępowania. Konstruowany jest zatem pogląd jedynie o zamiarze bezpośrednim jako warunku sine qua non do odrzucenia dowodu. Nie wgłębiając się w analizę udowadniania istnienia dolus directus do zdobycia dowodów, najbardziej ciekawe kwestią jest jego (czasem nawet pozorny) brak. I tak idąc tym tropem, jeżeli podsłuchano nielegalnie rozmowę w celu zdobycia dowodu w postępowaniu A, to ujawnione „przy okazji” okoliczności istotne w postępowaniu B mogą zostać udowodnione za pomocą przedmiotowego nagrania.
Ponadto przepis stanowi o pozyskaniu dowodu dla celów postępowania karnego. Jeżeli więc przy „nielegalnej” próbie pozyskania dowodów do celów np. postępowania cywilnego i również incydentalnego ujawnienia okoliczności istotnych dla postępowania karnego, taki „nielegalny” dowód będzie mógł być, wedle jednej z koncepcji wykorzystany.
Bardzo ciekawym zagadnieniem w tym kontekście będzie działalność firm detektywistycznych i zbieranie przez nich materiału dowodowego na zlecenie strony. Działania te mają często niejasny charakter, które (np. inwigilacja) stanowić mogą np. naruszenie prawa do prywatności (co nie zawsze jest przestępstwem) ale już wykonywanie przeszukania przez firmę detektywistyczną co do zasady winno „obciążać” wszystkie zdobyte tak dowody.
Jeszcze ciekawszym zagadnieniem jest nielegalne przeszukiwanie baz danych (mowa oczywiście o działaniach wykwalifikowanych osób działających na zlecenie danej strony a nie o działaniach organu procesowego). Tutaj również aktualne pozostają problemy ustalenia zamiaru bezpośredniego oraz działania w celu uzyskania materiału dowodowego dla celów danego postępowania.
Możliwości wykorzystania takich dowodów w procesie ukształtuje z pewnością praktyka sądowa w tym zakresie, kształtując pewne ramy stosowania art. 168a. KPK.
Zmiany w zakresie odczytywania protokołów zeznań i wyjaśnień świadka i oskarżonego na rozprawie głównej.
Istotna zmiana, będąca również wynikiem kontradyktoryjności procesu dotyczy odczytywania na rozprawie protokołów zeznań i wyjaśnień stron. Przed nowelizacją to Sąd czuwał nad tym aspektem postępowania dowodowego i winien m.in. „wyłapać” różnicę w zeznaniach oskarżonego i strony. Po nowelizacji obowiązek ten (a co za tym idzie związany z tym nakład pracy) został przerzucony na strony postępowania. Kwestię tę rozstrzyga odpowiednio art. 389 i 391 KPK:
Art. 389 w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
§1. Jeżeli oskarżony odmawia wyjaśnień lub wyjaśnia odmiennie niż poprzednio albo oświadcza, że pewnych okoliczności nie pamięta, strona może na rozprawie odczytywać tylko w odpowiednim zakresie treść protokołów jego wyjaśnień złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę. Po odczytaniu odpowiedniego fragmentu protokołu strona umożliwia oskarżonemu wypowiedzenie się co do jego treści i wyjaśnienie zachodzących sprzeczności. Przepisu art. 394 § 2 nie stosuje się.
§2. Jeżeli oskarżony nie stawił się na rozprawę, strona może, jedynie w niezbędnym zakresie, odczytywać treść protokołów jego wyjaśnień złożonych poprzednio w charakterze oskarżonego w tej lub innej sprawie w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę.
§3. W wyjątkowym wypadku, uzasadnionym szczególnymi okolicznościami, o którym mowa w art. 171 § 2, jeżeli okoliczność będąca przedmiotem przesłuchania nie może być ustalona w inny sposób, sąd, zadając pytanie, może odczytać protokół w zakresie, o którym mowa w § 1.
§4. W przypadku określonym w art. 167 § 1 zdanie drugie i trzecie lub w art. 167 § 2 treść protokołów może być ujawniona, w zakresie i w sposób wskazany w § 1 i 2, także z urzędu.
§5. Wolno na rozprawie odczytać wyjaśnienia współoskarżonego, który zmarł.
391 KPK w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
§1. Jeżeli świadek bezpodstawnie odmawia zeznań, zeznaje odmiennie niż poprzednio albo oświadczy, że pewnych okoliczności nie pamięta, strona może jedynie w niezbędnym zakresie, odczytywać treść protokołów złożonych poprzednio przez niego zeznań w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę. Po odczytaniu odpowiedniego fragmentu protokołu strona umożliwia świadkowi wypowiedzenie się co do jego treści i wyjaśnienie zachodzących sprzeczności. Przepisu art. 394 § 2 nie stosuje się.>
§1a. Jeżeli świadek przebywa za granicą, nie można mu było doręczyć wezwania, nie stawił się z powodu niedających się usunąć przeszkód lub przewodniczący zaniechał wezwania świadka na podstawie art. 333 § 2, a także wtedy, gdy świadek zmarł, strona może, jedynie w niezbędnym zakresie, odczytywać treść protokołów złożonych poprzednio przez niego zeznań w postępowaniu przygotowawczym lub przed sądem w tej lub innej sprawie albo w innym postępowaniu przewidzianym przez ustawę.
§1b. W wyjątkowym wypadku, uzasadnionym szczególnymi okolicznościami, o którym mowa w art. 171 § 2, jeżeli okoliczność będąca przedmiotem przesłuchania nie może być ustalona w inny sposób, sąd, zadając pytanie, może odczytać protokół w zakresie, o którym mowa w § 1.
§1c.W przypadku określonym w art. 167 § 1 zdanie drugie i trzecie lub w art. 167 § 2 treść protokołów może być ujawniona, w zakresie i w sposób wskazany w § 1 i 1a, także z urzędu.
§1d. W przypadku ujawnienia protokołu na rozprawie sąd włącza go do akt sprawy sądowej, zaznaczając zakres, w którym protokół odczytano.
Po nowelizacji, strona (i oczywiście jej pełnomocnik) będzie musiała dużo bardziej przygotować się do postępowania i rozprawy, na której przeprowadzane będą osobowe źródła dowodowe. Sąd bowiem nie wyręczy strony w tym zakresie. W praktyce przesłuchując świadka/oskarżonego, profesjonalny pełnomocnik musi znać treść protokołów jego zeznań złożonych na poprzednie rozprawie bądź w postępowaniu przygotowawczym (co wiąże się oczywiście z wcześniejszym uzyskaniem dostępu do akt i przeanalizowania wszystkich protokołów), pełnomocnik musi „wyłapać” odrębności w zeznaniach, następnie ocenić czy rozbieżności te są niekorzystne dla strony, którą reprezentuje (wszak powinien mieć interes prawny aby składać wnioski dowodowe), a jeśli oceni że tak, winien wnosić o odczytanie protokołu zeznań złożony wcześniej a następnie wyjaśnienia rozbieżności. Jest to bardzo daleko idąca zmiana w zakresie przeprowadzania dowodów z osobowych źródeł dowodowych i niejako obliguje pełnomocników i prokuratora do znacznie głębszej analizy sprawy i lepszego przygotowania się do rozprawy.
Zmiany w zakresie obrony obligatoryjnej
Znaczące zmiany w procedurze karnej wprowadzono w zakresie zakresu obrony obligatoryjnej w procesie karnym. W tym zakresie warto przytoczyć art. 79 KPK w znowelizowanej wersji:
Art. 79. KPK w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
§1. W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
1) nie ukończył 18 lat,
2) jest głuchy, niemy lub niewidomy,
3) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona,
4) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny.
§2. Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.
§3. W wypadkach, o których mowa w § 1 i 2, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego.
§4. Uznając za uzasadnioną opinię biegłych lekarzy psychiatrów, że czyn oskarżonego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, sąd orzeka, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy. Prezes sądu albo sąd zwalnia wówczas obrońcę z jego obowiązków, chyba że zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu
I tak najważniejsze zmiany dotyczące obrony obligatoryjnej dotyczą m.in. podwyższeniem granicy wieku uzasadniającej obronę obligatoryjną. Po 1 lipca 2015r. będzie to 18 lat (a nie jak poprzednio odwołanie się do sprawcy nieletniego – czyli takiego który nie ukończył 17 lat).
Ponadto zmieniono brzmienie przesłanek dotyczących stanu zdrowia psychicznego oskarżonego. I tak przed 1 lipca 2015r. oskarżony musiał mieć obrońcę gdy: „zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności”.
W obecnym brzmieniu przepisu art. 79 KPK rozdziela wskazane okoliczności, precyzując podstawy obrony obligatoryjnej. Obecnie swoista „niepoczytalność” musi być rozstrzygana pod kątem chwili popełnia czynu jak również możliwości prowadzenia obrony w procesie. Oskarżony będzie musiał mieć obrońcę jeżeli:
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny.
Pewnemu przekonstruowaniu uległy przesłanki „innych okoliczności”. W brzmieniu z przed 1 lipca 2015r. oskarżony musiał mieć obrońcę jeżeli „…sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.” Po nowelizacji oskarżony musi mieć obrońcę „również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę”. Wydaje się więc, iż nowe brzmienie przewiduje art. 79 § 2 KPK zgodnie z wykładnią językową, przewiduje szerszy zakres stosowania, na podstawie „innych okoliczności”. W tym zakresie oczywiście największe znaczenie będzie miała praktyka sądowa.
Warto również podnieść, iż ustawodawca zrezygnował z obrony obligatoryjnej przed Sądem Okręgowym jako sądem pierwszej instancji gdy oskarżony pozbawiony jest wolności. Znowelizowany przepis art. 80 KPK wprowadza zasadę Oborny obligatoryjnej przed Sądem Okręgowym jeżeli zarzucono mu zbrodnię:
Art. 80. KPK w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy
Zmiany w zakresie ustanowienia pełnomocnika/obrońcy na wniosek strony procesu z urzędu
Istotnej zmianie uległy również zasady ustanawiania pełnomocnika z urzędu dla strony. Wobec poprzedniego stanu prawnego, dostęp do obrońcy/pełnomocnika z urzędu został znaczenie rozszerzony.
Przed dniem 1 lipca 2015r. oskarżony mógł ubiegać się o ustanowienie obrońcy z urzędu w przypadku, gdy zachodziły podstawy obrony obligatoryjnej a ponadto gdy oskarżony pozbawiony wolności wyrażał chęć udziału w rozprawie odwoławczej, Sąd natomiast, nie widział potrzeby osobistego sprawdzenia oskarżonego a za wystarczający uznawał stawiennictwo jego obrońcy.
Oskarżony mógł również skorzystać w obrońcy wyznaczonego mu z urzędu jedynie w razie udowodnienia złej sytuacji majątkowej. Ponadto oskarżony mógł wystąpić o ustanowienie obrońcy jedynie występując z wnioskiem o dobrowolne poddanie się karze w trybie art. 387 KPK.
Również strona nie będąca oskarżonym mogła ustanowić pełnomocnika. Do pełnomocnika stosowano odpowiednio zasady przewidziane dla obrońcy oskarżonego (w tym również zasady dotyczące ustanawiania pełnomocnika z urzędu). Wnosząc więc o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, strona również musiała wykazać złą sytuację majątkową, która uniemożliwia poniesienie kosztów profesjonalnego pełnomocnika samodzielnie.
Po dni 1 lipca 2015r. zakres ustanowienia pełnomocnika z urzędu, jak zostało do już podniesione, uległ znacznemu rozszerzeniu.
Jeżeli chodzi o postępowanie przygotowawcze, obowiązują zasady podobne do tych obowiązujących przed nowelizacją. Wchodzi więc w grę obrona obligatoryjna (w nieco innym zakresie – por. uwagi powyżej), w pozostałych wypadkach strona winna wykazać okoliczność złej sytuacji finansowej oraz brak możliwości poniesienia kosztów ustanowienia obrońcy/pełnomocnika we własnym zakresie. Pewnemu rozszerzeniu uległ krąg osób uprawnionych. Znowelizowany przepis art. 78 KPK stanowi bowiem o podejrzanym (nie jak poprzednio „oskarżonym”). Nieco inne brzmienie ma również wskazanie okoliczności złej sytuacji majątkowej strony:
Art. 78. KPK
§1. Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
Art. 78 KPK w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
§1. Podejrzany, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.
Nowela wprowadziła również obowiązek pouczenia podejrzanego i pokrzywdzonego o swoich uprawnieniach w tym również do ustanowienia obrońcy/pełnomocnika z urzędu. Największa zmiana dotyczy jednak ustanawiania obrońcy/pełnomocnika na etapie postępowania sądowego. Wprowadzone przepisy 80a KPK i 87a KPK stanowią, iż na etapie postępowania Sądowego, na wniosek strony wyznacza się stronie obrońcę/pełnomocnika z urzędu. Nie wymaga się tutaj wskazywania złej sytuacji majątkowej (choć oczywiście strona może być później obciążona kosztami ustanowienia obrońcy/pełnomocnika w zależności od wyniku postępowania):
Art. 80a KPK
§1. Na wniosek oskarżonego, który nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu, sąd lub referendarz sądowy wyznacza w postępowaniu sądowym obrońcę z urzędu, chyba że ma zastosowanie art. 79 § 1 lub 2 albo art. 80. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy.
§2. Przepis § 1 zdanie pierwsze stosuje się odpowiednio do wyznaczenia obrońcy w celu dokonania określonej czynności procesowej w toku postępowania sądowego.
§3. Ponowne wyznaczenie obrońcy w trybie, o którym mowa w § 1 i 2, jest dopuszczalne jedynie w szczególnie uzasadnionych wypadkach.
Art. 87a KPK
§1. Na wniosek strony innej niż oskarżony, która nie ma pełnomocnika z wyboru, prezes sądu, sąd lub referendarz sądowy wyznacza w postępowaniu sądowym pełnomocnika z urzędu.
§2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do wyznaczenia pełnomocnika w celu dokonania określonej czynności procesowej w toku postępowania sądowego.
§3. O uprawnieniu do złożenia wniosku oraz o tym, że w zależności od wyniku procesu strona taka może być obciążona kosztami wyznaczenia pełnomocnika z urzędu, należy pouczyć ją przy doręczeniu zawiadomienia o terminie rozprawy albo posiedzenia, o którym mowa w art. 341 § 1, art. 343 § 5 oraz art. 343a.
§4. Ponowne wyznaczenie pełnomocnika w trybie, o którym mowa w § 1 i 2, dopuszczalne jest jedynie w szczególnie uzasadnionych wypadkach.
Powołana norma nie ma charakteru warunkowego – z samego brzmienia przepisu wynika, iż wniosek warunkuje konieczność powołania pełnomocnika z urzędu.
Zmiana ta, jest niejako pokłosiem wprowadzenia zasady kontradyktoryjności. Jeżeli teraz strona samodzielnie winna wykazywać inicjatywę dowodową, a Sąd pełnić ma rolę niezależnego arbitra, posiadanie profesjonalnego pełnomocnika wydaje się być bardzo potrzebne – czasem wręcz niezbędne. Powołane przepisy wprowadzają wręcz pewien automatyzm działania – „ na wniosek strony wyznacza …”.Jest to więc novum w procesie i istotna zmiana w odniesieniu do poprzedniego stanu prawnego.
Znaczne rozszerzenie trybów konsensualnych zakończenia postępowania karnego
Obok wprowadzenia zasady kontradyktoryjności i rozszerzenia uprawnień Radców Prawnych jest to chyba najbardziej klarowna i doniosła zmiana. Reforma procedury karnej została tak ukierunkowana aby większa ilość postępowań kończyła się w tzw. trybach konsensualno-kompensacyjnych. W tym zakresie wzmocniono również rolę pokrzywdzonego jako strony postępowania, dla której naprawienie szkody często jest równie ważne (a niekiedy ważniejszej) a niżeli ukaranie sprawcy. Najważniejsze zmiany w tym zakresie dotyczą:
- Wprowadzenie zupełnie nowej instytucji umorzenia postępowania karnego na wniosek pokrzywdzonego w trybie 59a KK
- Wniosek o dobrowolnie poddanie się karze w trybie 387 KPK rozszerzono również o zbrodnie
- Zasadnicza zmiana art. 335 §1 KPK – w istocie po 1 lipca 2015r. jest to zupełnie nowa instytucja procesowa a niżeli poprzednie skazanie bez rozprawy, dotyczy wszystkich występków
- Zmiana art. 335 §2 KPK – który swą konstrukcją odpowiada poprzedniej instytucji skazania bez rozprawy. Ww. instytucję procesową rozszerzono do wszystkich występków.
- Wprowadzenie instytucji art. 338a KPK – Stanowiący iż oskarżony może przed doręczeniem mu zawiadomienia o terminie rozprawy złożyć wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego, orzeczenie przepadku lub środka kompensacyjnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego.
Zmiany w zakresie prowadzenia śledztwa i dochodzenia
Zmiany procedury karnej objęły również postępowanie przygotowawcze.
Jeżeli chodzi o śledztwo, nowelizacja procedury karnej ma ograniczyć ten, bardziej sformalizowany a niżeli dochodzenie, rodzaj postępowania przygotowawczego. Uchylając art. 325c KPK nie istnieje już konieczność prowadzenia śledztwa przeciwko osobom zatrzymanym i tymczasowo aresztowanym, jak również wobec osób które nie ukończyły 18 lat, głuchych niemych, niewidomych oraz wobec osób co do których może wchodzić w grę niepoczytalność.
Znacznie bardziej rozbudowano cele śledztwa wskazane w art. 279 §1 pkt. 5 KPK. W poprzednim stanie prawnym powołany przepis stanowił, iż jednym z celów śledztwa jest „zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu”.
W obecnym brzmieniu powołana jednostka redakcyjna otrzymała brzmienie:
„zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów w zakresie niezbędnym do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia albo innego zakończenia postępowania, jak również do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodów i przeprowadzenie ich przed sądem.”
Ponadto wzmocniono również rolę pokrzywdzonego na etapie postępowania przygotowawczego. Wprowadzono obowiązek pouczania go o prawach i obowiązkach za zasadach zbliżonych do pouczeń podejrzanego. Ponadto pokrzywdzony winien na mocy art. 321 KPK mieć prawo dostępu do akt sprawy na takich samych zasadach jak oskarżony.
Pewną próbą zmniejszenia formalizmu śledztwa jest nowe brzmienie art. 311 KPK :
Art. 311 KPK w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
§1. Śledztwo prowadzi prokurator.
§2. Prokurator może powierzyć Policji przeprowadzenie śledztwa w całości lub w określonym zakresie albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa; w wypadkach określonych w art. 309 pkt 2 i 3 można powierzyć Policji jedynie dokonanie poszczególnych czynności śledztwa.
§3. Utrwalanie przesłuchania świadków przez Policję następuje w formie protokołu ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności. Przepisu art. 148 § 2 zdanie pierwsze nie stosuje się.
§4. W sytuacji, o której mowa w § 2, Policja może dokonać innych czynności, jeżeli wyłoni się taka potrzeba.
§5. W sytuacji, o której mowa w § 4, Policja utrwala wypowiedzi świadka w formie notatki urzędowej. W wypadkach niecierpiących zwłoki Policja może sporządzić protokół, o którym mowa w § 3.
§6. Prokurator może zastrzec do osobistego wykonania jakąkolwiek czynność śledztwa.
§7. W toku powierzonego śledztwa, Policja występuje z wnioskiem do prokuratora o przesłuchanie świadka, jeżeli jego zeznania mogą mieć szczególne znaczenie dla procesu
Po nowelizacji brak, np. zastrzeżenia, iż tylko prokurator może przedstawić bądź zmienić zarzuty w prowadzonym śledztwie (po 1 lipca 2015r. mogą czynić to również Policja i inne uprawnione organy). Rozwiązanie to jest jednak niespójne z regulacją art. 308 §3 i 4 KPK (we wskazanych w powołanym przepisie okolicznościach postanowienie o przedstawieniu zarzutów wydać może jedynie prokurator).
Nowelizacja art. 311 KPK upraszcza protokołowanie czynności, pozwala również na stosowanie w śledztwie, znanego z dochodzenia „protokołu ograniczonego”.
Oczywiście cześć uwag dotyczących śledztwa (w tym m.in. obowiązek pouczania pokrzywdzonego o jego uprawnieniach oraz prawo dostępu pokrzywdzonego do akt sprawy na równi z oskarżonym) odnosi się również do dochodzenia.
Zmiany w zakresie wymogów aktu oskarżenia
Pewne zmiany dotknęły również warunki formalne sporządzenia aktu oskarżenia. I tak np. uzasadnienie aktu oskarżenia jest od 1 lipca 2015r. fakultatywne. Obowiązkiem jest natomiast wskazanie obok wykazu dowodów, okoliczności jakie danym dowodem mają być udowodnione.
Ponadto zgodnie ze znowelizowanym art. 385 KPK przewód sądowy rozpoczyna się od zwięzłego przedstawienia przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia (a nie jak poprzednio odczytanie całego aktu oskarżenia).
Zmiany w zakresie obecności oskarżonego na rozprawie
Po 1 lipca 2015r. uległy również zmianie zasady obowiązkowego stawiennictwa oskarżonego na rozprawie. W tym zakresie ustawodawca dążył do pewnego odformalizowania istniejącej procedury, a udział oskarżonego uznał za obowiązkowy jedynie przy rozpoczęciu przewodu sądowego i składania wyjaśnień na rozprawie głównej w sprawach o zbrodnie. Niemniej Sąd ma ponadto możliwość aby uznać stawiennictwo oskarżonego również w innych okolicznościach.
Art. 374. KPK
§1. Obecność oskarżonego na rozprawie głównej jest obowiązkowa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.
Art. 374. KPK w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
§1. Oskarżony ma prawo brać udział w rozprawie. Przewodniczący lub sąd mogą uznać jego obecność za obowiązkową.
§1a. W sprawach o zbrodnie obecność oskarżonego podczas czynności, o których mowa w art. 385 i art. 386, jest obowiązkowa.
Zmiany w zakresie postępowania adhezyjnego
Tutaj termin „zmiana” oznacza w istocie uchylenie z dniem pierwszego lipca 2015r. całego rozdziału 7 (tj. art. 62-70 KPK) dotyczącego postępowania adhezyjnego. Co do zasady więc instytucja ta w tej formie została usunięta z procedury karnej. Oczywiście nie stoi to na przeszkodzie aby dążyć do naprawienia szkody przeciwko sprawcy, odrębnym powództwem wytoczonym przed Sądem Cywilnym na podstawie przepisów o odpowiedzialności deliktowej bądź kierować stosowne wnioski o naprawienie szkody jako środek karny bądź obowiązek probacyjny.
Zmiany w zakresie postępowania apelacyjnego
Istotne zmiany w zakresie procedury karnej dotyczą również postępowania apelacyjnego.
Na początku podnieść należy, iż pewnej zmianie uległy reguły sporządzenia wniosku o uzasadnienie wyroku. Strona składając wniosek o uzasadnienie wyroku winna precyzyjnie wskazać, w zakresie których oskarżonych i jakich czynów domaga się sporządzenia uzasadnienia.
Odnośnie wnoszenia środka zaskarżenia, po 1 lipca 2015r. każdy (nie tylko profesjonalny pełnomocnik) winien wskazać zarzuty stawiane rozstrzygnięciu. Profesjonalny pełnomocnik ma natomiast obowiązek wskazane zarzuty uzasadnić.
Wprowadzono w postępowaniu apelacyjnym swoistą prekluzję dowodową – odwołujący się może wskazać nowe fakty lub dowody, jeżeli nie mógł powołać ich w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Wprowadzono również względny zakaz formułowania zarzutów odwoławczych o charakterze dowodowym:
Art. 427. w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
§1. Odwołujący się powinien wskazać zaskarżone rozstrzygnięcie lub ustalenie, sformułować zarzuty stawiane rozstrzygnięciu lub ustaleniu, a także podać, czego się domaga.
§2. Jeżeli środek odwoławczy pochodzi od oskarżyciela publicznego, obrońcy lub pełnomocnika, powinien ponadto zawierać uzasadnienie
§3. Odwołujący się może również wskazać nowe fakty lub dowody, jeżeli nie mógł powołać ich w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.
§4. W postępowaniu przed sądem, które zostało wszczęte z inicjatywy strony, w środku odwoławczym nie można podnosić zarzutu nieprzeprowadzenia przez sąd określonego dowodu, jeżeli strona nie składała w tym zakresie wniosku dowodowego, zarzutu przeprowadzenia dowodu pomimo braku wniosku strony w tym przedmiocie, ani też zarzutu naruszenia przepisów dotyczących aktywności sądu przy przeprowadzaniu dowodów, w tym również przeprowadzenia dowodu poza zakresem tezy dowodowej.
§5. Przepisu § 4 nie stosuje się, jeżeli przeprowadzenie dowodu jest obowiązkowe
Co do zasady Sąd odwoławczy związany będzie zakresem zaskarżenia środka odwoławczego:
art. 433 w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
Sąd odwoławczy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów, uwzględniając treść art. 447 § 1–3, a w zakresie szerszym w wypadkach wskazanych w art. 435, art. 439 § 1, art. 440 i art.455
Ważną zmianą, która zwiększa swobodę Sądu II instancji jest zlikwidowanie jednej z zasad ne peius. Po nowelizacji Sąd odwoławczy może orzec surowszą karę pozbawienia wolności również gdy zmienia ustalenia faktycznych przyjęte za podstawę zaskarżonego wyroku.
Bardzo ważną zmianą jest również zmiana samej koncepcji roli Sądu II instancji i wprowadzanie zasady wyroku reformatoryjnego. Przed 1 lipca 2015r. w przypadku uwzględnienia apelacji dominowały orzeczenia kasatoryjne. Uchylenie wyroku i przekazanie do ponownego rozpoznania pojawiało sie znacznie częściej a niżeli jego zmiana. Wszystko ma zmienić się po nowelizacji. Brzmienie art. 437 KPK zbliża de facto postępowanie apelacyjne w sprawach karnych do tych znanych z procedury cywilnej. W takim założeniu, w przypadku uwzględnienia apelacji, dominującą formą orzeczenia winna być zmiana wyroku. Uchylenie wyroku winno mieć charakter wyjątkowy i zostało ograniczone do enumeratywnie wskazanych przypadków:
art. 437 KPK w brzmieniu po 1 lipca 2015r.
§2. Sąd odwoławczy zmienia zaskarżone orzeczenie, orzekając odmiennie co do istoty, lub uchyla je i umarza postępowanie; w innych wypadkach uchyla orzeczenie i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania może nastąpić wyłącznie w wypadkach wskazanych w art. 439 § 1, art. 454 lub jeżeli jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości
Zmiany w zakresie odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu
Nowelizacja postępowania karnego wprowadziła również zmiany w zakresie tzw. „postępowania kompensacyjnego”. Zmiany wprowadzono już w samym brzmieniu rozdziału 58 KPK – Obecnie „Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu”.
Zmieniono skład Sądu rozpoznającego sprawę – obecnie sprawy te rozpoznanie jeden sędzia zawodowy i dwóch ławników.
Wydłużeniu uległ również relatywnie krótki termin przedawnienia. Z jednego roku, termin przedawnienia przedłużono do trzech lat (co odpowiada brzmieniu art. 442 [1] KC odnośnie przedawnień roszczeń deliktowych z KC).
——————————-
Jak zostało podniesione, niniejsze opracowanie nie ma charakteru kompleksowego i stanowi jedynie zasygnalizowanie najważniejszych (w ocenie autora) zmian w procedurze karnej.
Radca Prawny Jakub Pitera