Korzystając z okazji, iż od pewnego czasu dostępne jest już uzasadnienie uchwały II PZP 1/2014, chciałbym przedstawić krótką analizę kwestii obowiązku zapewnienia przez pracodawcę bezpłatnego noclegu pracownikowi (kierowcy międzynarodowemu) a w przypadku braku realizacji takiego obowiązku – uprawnieniu pracownika do żądania stosownego ryczałtu w sytuacji gdy kierowca korzysta z noclegu w kabinie pojazdu, na tle „słynnej” już uchwały Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2014r.
Jednak po kolei. Zgodnie z Kodeksem Pracy, pracownikowi przysługują należności związane z podróżą służbową. Przypomnieć jednak należy, iż w uchwale Składu Siedmiu Sędziów z dnia 19 listopada 2008 r. (II PZP 11/2008) Sąd Najwyższy przyjął, że kierowca transportu międzynarodowego odbywający podróże w ramach wykonywania umówionej pracy i na określonym w umowie obszarze jako miejsce świadczenia pracy nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 77[5] § 1 k.p.
Ustawodawca szybko zareagował i zdecydował się na nowelizację ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców. Od dnia 3 kwietnia 2010r. kierowca, który w ramach świadczenia pracy porusza się pojazdem poza siedzibą przedsiębiorcy, jest pracownikiem odbywającym podróż służbową (powołana nowelizacja w zasadzie zniwelowała skutki powołanej uchwały SN).
Warto przytoczyć:
Art. 775. Kodeksu Pracy [Należności z tytułu podróży służbowej]
1. Pracownikowi wykonującemu na polecenie pracodawcy zadanie służbowe poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy, lub poza stałym miejscem pracy przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z podróżą służbową.
2. Minister właściwy do spraw pracy określi, w drodze rozporządzenia, wysokość oraz warunki ustalania należności przysługujących pracownikowi, zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju. Rozporządzenie powinno w szczególności określać wysokość diet, z uwzględnieniem czasu trwania podróży, a w przypadku podróży poza granicami kraju – walutę, w jakiej będzie ustalana dieta i limit na nocleg w poszczególnych państwach, a także warunki zwrotu kosztów przejazdów, noclegów i innych wydatków.
3. Warunki wypłacania należności z tytułu podróży służbowej pracownikowi zatrudnionemu u innego pracodawcy niż wymieniony w § 2 określa się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania.
4. Postanowienia układu zbiorowego pracy, regulaminu wynagradzania lub umowy o pracę nie mogą ustalać diety za dobę podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju w wysokości niższej niż dieta z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju określona dla pracownika, o którym mowa w § 2.
5. W przypadku gdy układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera postanowień, o których mowa w § 3, pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podróży służbowej odpowiednio według przepisów, o których mowa w § 2.
Również w ustawie o czasie pracy kierowców znajduje się odesłanie wprost do Kodeksu Pracy:
Art. 21a. Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (tekst jednolity: Dz. U. 2012 r. poz. 1155)
Kierowcy w podróży służbowej, przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach określonych w przepisach art. 775 § 3-5 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy.
Uprawnienia odnośnie ryczałtu za brak bezpłatnego noclegu wynikały (na tle omawianej uchwały) z nieobowiązującego już Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002:
§9. Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju:
1. Za nocleg przysługuje pracownikowi zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym, w granicach ustalonego na ten cel limitu określonego w załączniku do rozporządzenia.
2. W razie nieprzedłożenia rachunku za nocleg, pracownikowi przysługuje ryczałt w wysokości 25% limitu, o którym mowa w ust. 1. Ryczałt ten nie przysługuje za czas przejazdu.
3. W uzasadnionych przypadkach pracodawca może wyrazić zgodę na zwrot kosztów za nocleg w hotelu, stwierdzonych rachunkiem, w wysokości przekraczającej limit, o którym mowa w ust. 1.
4. Przepisów ust. 1 i 2 nie stosuje się, jeżeli pracodawca lub strona zagraniczna zapewnia pracownikowi bezpłatny nocleg.
W dniu 15 maja 1992 r. Polska ratyfikowała Umowę europejską dotyczącą pracy załóg pojazdów wykonujących międzynarodowe przewozy drogowe (AETR), sporządzoną w Genewie dnia 1 lipca 1970 r. (Dz. U. 1999 r. Nr 94 poz. 1087 ze zm., dalej „umowa AETR”). Zgodnie z art. 8 ust. 1 umowy AETR, w każdym dwudziestoczterogodzinnym okresie kierowca korzysta z dziennego okresu odpoczynku wynoszącego co najmniej jedenaście kolejnych godzin, który to okres może być skrócony do minimum dziewięciu kolejnych godzin, nie częściej niż trzy razy w każdym tygodniu, pod warunkiem że przed upływem następnego tygodnia otrzyma równoważny okres odpoczynku, stanowiący rekompensatę. Ten dzienny okres odpoczynku może być wykorzystany w pojeździe, jeżeli jest on wyposażony w miejsce do spania i znajduje się na postoju (art. 8 ust. 7 umowy AETR).
Na tym tle powstał w orzecznictwie spór co do prawa żądania przez pracownika ryczałtu, za brak zagwarantowania bezpłatnego noclegu w sytuacji gdy kierowca korzysta z noclegu w kabinie pojazdu. W judykaturze zaczął krystalizować się pogląd dopuszczający takie uprawnienie pracownika – kierowcy międzynarodowego (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2008 r. I PK 230/2007 OSNP 2009/13-14 poz. 176; z dnia 1 kwietnia 2011 r. II PK 234/2010 OSNP 2012/9-10 poz. 119 oraz z dnia 10 września 2013 r. I PK 71/2013). Pogląd ten z czasem stał się dominujący. Oczywiście ocenić należy go jako korzystny dla pracownika – zawodowego kierowcy.
Niemniej orzecznictwo nie było jednolite i występował również pogląd odmienny. W orzeczeniu I PK 279/2007 Sąd Najwyższy podniósł, iż podróż służbowa ma charakter incydentalny i jako taka musi być traktowana – kierowca zawodowy zaś, świadczy pracę polegającą na swojej mobilności i brak jest podstaw do przyjęcia, iż jest on w podróży służbowej w rozumieniu ustawy. W powołanym Orzeczeniu SN II PZP 11/2008, Sąd Najwyższy wskazał wprost iż „Kierowca transportu międzynarodowego odbywający podróże w ramach wykonywania umówionej pracy i na określonym w umowie obszarze jako miejsce świadczenia pracy nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 77[5] § 1 kp.” Za takim stanowiskiem przemawiały również pewne uwarunkowania branży – od kierowcy oczekiwano pieczy nad ładunkiem, wymóg noclegu kierowcy w pojeździe był stawiany również przez część ubezpieczycieli.
Powołane rozbieżności zaowocowały, iż postanowieniem z dnia 27 lutego 2014 r. II PK 133/2013, Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa M. D. przeciwko S. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością o wynagrodzenie za godziny nadliczbowe, diety, ryczałty za noclegi i wynagrodzenie za czas dyżuru przedstawił powiększonemu składowi Sądu Najwyższego – na podstawie art. 398[17] § 1 k.p.c. – do rozstrzygnięcia przedstawione zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy podjął następującą uchwałę:
Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 12 czerwca 2014 r. II PZP 1/2014
Zapewnienie pracownikowi – kierowcy samochodu ciężarowego odpowiedniego miejsca do spania w kabinie tego pojazdu podczas wykonywania przewozów w transporcie międzynarodowym nie stanowi zapewnienia przez pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju (Dz. U. 2002 r. Nr 236 poz. 1991 ze zm.), co powoduje, że pracownikowi przysługuje zwrot kosztów noclegu na warunkach i w wysokości określonych w § 9 ust. 1-3 tego rozporządzenia albo na korzystniejszych warunkach i wysokości, określonych w umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy lub innych przepisach prawa pracy.
Podjęta uchwała w zasadzie rozstrzyga wątpliwości związane z dopuszczalnością żądania ryczałtu, czyniąc to na korzyść pracownika (a na niekorzyść przedsiębiorstw transportowych). Z analizy powołanej uchwały wysuwa się kilka wniosków:
- Sąd Najwyższy wprowadził w zasadzie automatyzm uprawnienia do żądania ryczałtu w przypadku noclegu w pojeździe. SN wskazał w zasadzie, iż bezpłatny nocleg zawsze wiąże się z korzystaniem z usług hotelarskich. Sąd Najwyższy wskazuje wprost iż pojęcia „odpowiednie miejsce do spania” i „bezpłatny nocleg” nie mogą być utożsamiane (zamiennie traktowane), a wręcz odwrotnie – użycie różnych sformułowań w przepisach prawa oznacza, że są to różne pojęcia; – zasadniczo prawodawca odnosi pojęcie „noclegu” do usługi hotelarskiej (motelowej; pośrednio także do noclegu opłaconego w cenie karty okrętowej lub promowej), o czym świadczy nie tylko zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym (za usługi hotelarskie), ale także wysokość ustalonych limitów; – usługa hotelarska obejmuje szerszy zakres świadczeń niż tylko udostępnienie „miejsca do spania”, w szczególności możliwość skorzystania z toalety, prysznica, przygotowania gorących napojów itp., a także (ewentualnie) zapewnienie wyżywienia, co powoduje obniżenie diety. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, iż pracodawca zapewnia pracownikowi bezpłatny nocleg (poza hotelem), jeżeli umożliwia mu spędzenie nocy (przenocowanie) w warunkach podobnych do warunków hotelowych, czyli w budynku (także w domku kempingowym) ewentualnie w odrębnej części samochodu odpowiednio przystosowanej do noclegu, ale nie na leżance wstawionej do kabiny kierowcy.
- Przepisy prawa międzynarodowego, w tym umowa AETR bądź rozporządzenie (WE) nr 561/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. dopuszczające nocleg w kabinie pojazdu nie reguluje w żadnym zakresie wynagrodzenia za pracę kierowców będących pracownikami, czy innych świadczeń przysługujących im w związku z pracą. Nie wynika to z treści ww. przepisów oraz funkcji przez nie spełnianych, nie mogą być więc argumentem niwelującym omawiane roszczenia
- Rozporządzenie wykonawcze określa niezbędne minimum odnośnie wysokości ryczałtów a postanowienia regulaminów i układów zbiorowych pracy nie mogą być gorsze od warunków wynikających z rozporządzenia
Podnieść należy, iż rozporządzenie wykonawcze, które zostało powołane w omawianej uchwale, zostało uchylone, niemniej zastępujące je rozporządzenie z dnia 29 stycznia 2013 r. również ustanawia względem pracownika (kierowcy międzynarodowego) uprawnienie do ryczałtu:
§7. Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej
1. Dieta w czasie podróży krajowej jest przeznaczona na pokrycie zwiększonych kosztów wyżywienia i wynosi 30 zł za dobę podróży.
§8. Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej
1. Za nocleg podczas podróży krajowej w obiekcie świadczącym usługi hotelarskie pracownikowi przysługuje zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem, jednak nie wyższej za jedną dobę hotelową niż dwudziestokrotność stawki diety.
2. W uzasadnionych przypadkach pracodawca może wyrazić zgodę na zwrot kosztów noclegu stwierdzonych rachunkiem w wysokości przekraczającej limit, o którym mowa w ust. 1.
3. Pracownikowi, któremu nie zapewniono bezpłatnego noclegu i który nie przedłożył rachunku, o którym mowa w ust. 1, przysługuje ryczałt za każdy nocleg w wysokości 150% diety.
4. Ryczałt za nocleg przysługuje, jeżeli nocleg trwa co najmniej 6 godzin pomiędzy godzinami 21 i 7.
5. Zwrot kosztów noclegu lub ryczałt za nocleg nie przysługuje za czas przejazdu, a także jeżeli pracodawca uzna, że pracownik ma możliwość codziennego powrotu do miejscowości stałego lub czasowego pobytu.
Omawiania uchwała i stanowisko w niej wyrażone choć korzystne dla pracowników, na pewno uderza w przedsiębiorców zajmujących się transportem międzynarodowym. Biorąc pod uwagę 3 letni termin przedawnienia roszczeń spodziewać, należy się wzrostu roszczeń i ilości spraw sądowych związanych z omawianym roszczeniem. Prawdopodobnie, w celu zachowania konkurencyjności na rynku europejskim, przewoźnicy próbować będą omijać powołaną regulację, przyznając każdorazowo ryczałt, ale proporcjonalnie obniżając główny składnik wynagrodzenia bądź proponując kierowcom zakładanie jednoosobowych działalności gospodarczych i podejmowanie współpracy na podstawie umowy zlecenie.
W branży transportowej pojawiły się głosy, że brzmienie przepisów nie powinno oznaczać bezwzględnego zobowiązania do płacenia ryczałtów noclegowych dla kierowców . Prawo do ryczałtu powinno być traktowane jako opcja rezerwowa do zwrotu wydatków faktycznie poniesionych na nocleg w wysokości określonej rachunkiem.
Podnoszone jest stanowisko, że ryczałt nie powinien przysługiwać, gdy pracownik nie korzysta z jakiegokolwiek zewnętrznego płatnego noclegu, czyli nie powinien on stanowić rekompensaty za to, że kierowca jest niewyspany, bo nigdzie nie spał.
W czerwcu 2014 r. w wyniku akcji zainicjowanej przez zespół czasopisma Transport Manager, skierowana została do Ministra Pracy i Polityki Społecznej petycja w sprawie ryczałtów za noclegi kierowców, pod którą podpisało się prawie 2,5 tysiąca przewoźników i menadżerów sektora TSL.
Dnia 23 lipca 2014 r. odbyło się specjalne posiedzenie Komisji Infrastruktury w sprawie ryczałtów (dostępne na stronie Sejmu- posiedzenia archiwalne).
Na stronie http://www.log24.pl/artykuly/ryczalty-dla-kierowcow-ciezarowek-w-sejmowej-komisji-infrastruktury-zapis-wideo-obrad,4612 znajduje się zapis wideo obrad i krótkie sprawozdanie z posiedzenia Komisji, w którym czytamy m. in., że:
„Obrady zakończyło przyjęcie projektu dezyderatu Prezydium Sejmowej Komisji Infrastruktury do Ministra Infastruktury oraz Ministra Pracy i Polityki Społecznej, w którym Komisja zwraca się do ww. Ministrów ws. podjęcia następujących działań:
1) pilnego zorganizowania spotkania z udziałem ekspertów, pracodawców i związków kierowców w celu wypracowania a) rozwiązania legislacyjnego dotyczącego noclegów kierowców w podróży służbowej w kabinie samochodów, b) sposobu negocjacyjnego rozwiązania kwestii roszczeń kierowców,
2) przedstawienia Komisji Infrastruktury – do 22.08.2014 r. – sprawozdania z propozycjami konkretnych rozwiązań ww. problemów przez Ministrów Infrastruktury oraz Pracy i Polityki Społecznej oraz propozycje rozwiązań legislacyjnych dla inicjatywy Komisji Infrastruktury.”
W dalszym ciągu brak jest odpowiedzi Ministra na dezyderat nr 10 w sprawie rozwiązania problemów wynikających z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2014 r. o prawie kierowców do ryczałtu za nocleg w kabinie pojazdu, uchwalony w na posiedzeniu Komisji Komisja wnosiła o przedstawienie sprawozdania do dnia 22 sierpnia 2014 r.
Radca Prawny Jakub Pitera